ЭIЄ

Τὸ ἐλαφρὸ Ἀθηναϊκὸ τραγούδι 

τῆς Ἀστέρως κατάλοιπο τοῦ ἀρχαίου ἄσματος τῆς Καλύκης; 

Ἔρευνα & συγγραφή: Ἰωάννης Γ. Βαφίνης

   Στοὺς καιρούς, ἐκείνους τους παλιούς, ὑπῆρξε μιὰ παραγωγικὴ δραστηριότητα στὰ ἐθιμοτυπικὰ δρώμενα. Μόλις, συνέβαινε κάτι δραματικὸ στὴν κοινωνία οἱ καλλιτέχνες τὸ μετέτρεπαν σὲ τοπικὸ ἆσμα καὶ ἄμεσα διαδίδονταν εἰς τὸ πανελλήνιο. 

  Τὸ ἱστορικὸ ἀνήκει σὲ μιὰ ἀρχαία ἡρωίδα, τοῦ προϊστορικοῦ κόσμου τῆς Ἑλλάδος, τὴν Καλύκη, ἐγγονὴ τοῦ Ἕλληνα καὶ τῆς Ὀρσηΐδος. Ἡ νεαρὴ ἑλληνὶς ἦταν μιὰ κόρη ποὺ ἀτύχησε στὸν ἐρωτᾶ της καὶ ἔμελλε νὰ αὐτοκτονήσει πέφτοντας σ' ἕνα βαθὺ γκρεμό. 

  Ἔπειτα, ἀπὸ τὸ γεγονὸς αὐτό, κάποιος Ἕλληνας τραγουδοποιός - κάποιοι δεικνύουν τὸν Στησίχορο - ἐνεπνεύσθη τὴν καλύκη ἕνα λυρικὸ τραγούδι ποὺ ἄδονταν ἀπὸ ἕνα ὅμιλο γυναικείων φωνῶν πρὸς τιμὴν τῆς ἀδικοχαμένης ἠρωΐδος. 

   Ὁ Ἀριστόξενος στὸ τέταρτο βιβλίο του Περὶ μουσικῆς (FHG ΙΙ, 287, ἀπόσπ. 72, καὶ Ἀθήναιος. ΙΔ', 619d, 11) διηγεῖται τὴ θλιβερὴ ἱστορία τῆς Καλύκης, ὡς ἑξῆς: "Τὸ τραγούδι γράφτηκε ἀπὸ τὸν Στησίχορο καὶ σὲ αὐτὸ μιὰ κορασίδα, ὀνομαζόμενη Καλύκη, ἀγάπησε ἕνα νέο, τὸν Εὔαθλο, καὶ σεμνὰ παρακαλοῦσε τὴν Ἀφροδίτη νὰ τὴ βοηθήσει νὰ τὸν παντρευτεῖ. Ἀλλὰ ὅταν ὁ νέος τὴν περιφρόνησε, ρίχτηκε σ' ἕναν γκρεμό. Τὸ τραγικὸ αὐτὸ γεγονὸς συνέβη στὴ Λευκάδα". 

  Μιὰ μεταφορᾶ τοῦ μύθου τῆς Καλύκης, δείχνει νὰ συμβαίνει, τὴν ἐποχὴ τῆς μεγάλης ἄνθισης τῆς ἀθηναϊκῆς καντάδας. Ἡ ἱστορία τῆς κινηματογραφικῆς ἠρωΐδος Ἀστέρως φαίνεται νὰ εἶναι ἡ μεταφορᾶ τῆς ἀρχαίας Καλύκης. 

  Ἡ Καλύκη, ὅπως ἐξηγεῖ ὁ μῦθος, ἦταν μιὰ κόρη τῆς ὑπαίθρου καὶ τῶν βουνῶν τῆς ἀνατολικῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος, μεταξὺ Φωκίδος, Βοιωτίας καὶ Ἀττικῆς ὅπου κατοικοεδρεύανε οἱ γονεῖς τῆς Ἕλληνας καὶ Ὀρσηΐδα. 

 Κάποια στιγμὴ ἡ Καλύκη συνάντησε τὸν Εὔαθλο καὶ θέλησε νὰ τὸν πάρει γι' ἄντρα της. Φαίνεται πὼς τὸν ἀγάπησε ὅμως μὲ μιὰν ἀγάπη ἀνεκπλήρωτη, χωρὶς ἀνταπόκριση, φτάνοντας τελικὰ στὸν θάνατο. 

Ἀντ' αὐτῆς τῆς μυθιστορίας, ἡ Ἀστέρω, εἶναι μιὰ σύγχρονη ἠρωΐδα τῆς ὑπαίθρου, καθώς την ἐμπνεύστηκε τὸν 20ο αἰῶνα ὁ Σκοπελίτης λογοτέχνης Παῦλος Νιρβάνας ἀπομιμούμενος τὰ ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ Ποιμενικὰ Εἰδύλλια. Τὸ ρωμάντζο τοῦ Νιρβάνα γυρίστηκε σὲ κινηματογραφικὴ ταινία τὸ 1929 σὲ σκηνοθεσία Ὀρέστη Λάσκου καὶ μεταφορᾶ διαλόγων(σεναρίου) τοῦ Δημήτρη Γαζιάδη. 

      

                     

        

    Ὁ μουσουργὸς Δημήτριος Ρόδιος 

καὶ ὁ λογοτέχνης Παῦλος Νιρβάνας 

 Τὴν μουσικὴ ἐπένδυση ἔγραψε ὁ Ἀθηναῖος μουσουργός, καὶ παλαιὸς κανταδῶρος τῶν Ἀθηνῶν, Δημήτριος Ρόδιος[1]. Ὁ τίτλος τοῦ κορυφαίου ἄσματος τῆς ταινίας ἦταν ὁμότιτλο τῆς ταινίας ὅπου τὸ ἑρμήνευσαν οἱ ὀξύφωνοι(τενόροι) λυρικοὶ ἀοιδοὶ ἐκείνης τῆς ἐποχῆς μὲ πρῶτο τὸν Κώστα Πετρόπουλο, ἐν ἔτει 1928, ἐνῶ ἀκολουθοῦν τὸ 1929 οἱ: Πέτρος Ἐπιτροπάκης, Ὀρέστης Μακρής, Ἀντώνιος Δελένδας, Λύσσανδρος Ἰωαννίδης, Θανάσης Παπασπυρόπουλος καὶ μερικοὶ ἀκόμη σὲ μεταγενέστερες ἐκτελέσεις[2]. Ἡ τονικὴ τοῦ ἄσματος σημειώνεται σὲ Σὸλ ἐλάσσονα ὑποδωρίου τρόπου μὲ μεταβολὴν κατὰ νόμο(κλίμαξ) σὲ Σὸλ μείζων εἰς τὸ ἐπιμύθιον ὅπερ καὶ ἐπωδόν. 

Ὡς συντόμως, ἐπισημαίνω ὅτι, τὸ 1929, ἠχογραφεῖ τὸ τραγούδι "Ἀστέρω" ὁ Πέτρος Ἐπιτροπάκης γιὰ λογαριασμὸ τῆς ὁμώνυμης ταινίας τῆς DAG FILM, παρ' ὅτι, ἡ κάτωθι ἐτικέτα γράφει ὡς ἑρμηνευτὴ τὸν Α. Δελένδα. Ὅλοι οἱ προαναφερθέντες ἑρμηνευτὲς τὸ ἀπέδωσαν μὲ λυρικὸν τρόπο, ὅπως, θὰ ἅρμοζε σὲ μία ἀπομίμηση τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν βουκολικῶν ἀσμάτων ὅπερ καὶ ποιμενικῶν εἰδυλλίων[3].

    

 

Ὡστόσο, ἡ ὑπόθεση τῆς Ἀστέρως δὲν ἔχει τὴν κατάληξη τοῦ μύθου τῆς ἀδικοχαμένης Καλύκης, ποὺ ἐν τέλει αὐτοκτονεί. Ὅμως, τὴν κατάληξη αὐτὴ τὴν συναντᾶμε, σ' ἕνα ἄλλο λογοτεχνικὸ δημιούργημα, στὸ μυθιστόρημα τοῦ Γρηγορίου Ξενόπουλου Φωτεινὴ Σάντρη" ὅπου βασίστηκε ὁ Γρηγόρης Γρηγορίου κάνοντας τὴν ταινία μὲ τὸν τίτλο " Ὁ κόκκινος βράχος" ἐν ἔτει 1949. 

  Ἐν κατακλείδι, στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ μουσικὴ ἐποποιία, ὁ Στησίχορος, ὑπῆρξε ὁ κιθαρωδὸς ποὺ ἐφήρμοσε πρῶτος τὴν μορφὴ τῆς ποιητικῆς φόρμας: στροφή - ἀντιστροφή - ἐπωδὸς ποὺ ὀνομάστηκε στησιχόρεια τριάδα. Ὁ Στησίχορος ἦρθε ἀπὸ τὴν Σικελία στὴν Ἀθήνα, ὅπου, σύμφωνα μὲ τὸ Πάριο χρονικό, κέρδισε στὸν μουσικὸ ἀγῶνα ποὺ διεξήχθη εἰς τὴν πόλη τῶν Ἀθηνῶν. 

  Ἡ ποιητικὴ τέχνη, τοῦ Σικελοῦ κιθαρωδοῦ, ποὺ τιμήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους τῆς ἐποχῆς του, ἄφησε στὴν Ἀθήνα βάθιες ρίζες ποὺ ἀνεφύησαν μετὰ ἀπὸ δυόμιση χιλιάδες χρόνια, ὅταν ὁ Παῦλος Νιρβάνας μοιάζει νὰ ἀπομιμήθηκε τὴν στησιχόρεια τριάδα ποὺ μελοποιήθηκε μὲ τρεῖς διαφορετικὲς μελωδικὲς γραμμές, δηλαδὴ σὲ κάθε στροφὴ κι ἐπωδό, ἀπὸ τὸν Δημήτριο Ρόδιο. Ἰδοὺ καὶ οἱ στίχοι του Νιρβάνα: 

                               ΑΣΤΕΡΩ

  στροφή Α΄: Ἀστέρω ἀπόψε τὰ βουνά 

                        γιατί ΄ναὶ βουρκωμένα 

                       Ἀστέρω τὰ ματάκια σου 

                       γιατί ΄ναὶ δακρυσμένα 

 αντιστροφή: Ἀστέρω γιατί μ' ἄφησες 

                         καὶ πᾶς μακριὰ στὰ ξένα 

      Επωδός:   Ἀστέρω τὰ χειλάκια σου 

                        γιατί ΄ν' φαρμακωμένα  

  στροφή Β΄: Πές μου κι ἐγὼ τὸ βότανο 

                      θὰ πάω νὰ στὸ φέρω 

                      ὅπου γιατρεύει τὶς καρδιές 

                      γλυκιὰ χρυσῆ μου Ἀστέρω 

αντιστροφή: Ἀστέρω γιατί μ' ἄφησες...

      επωδός: Ἀστέρω τὰ χειλάκια σου...

   Κλείνοντας τὴν τοιαύτη μουσικολογική μου μελέτη, παραθέτω ἕνα μικρὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν ἐρευνητικὴ κινηματογραφικὴ ταινία τοῦ Ἀλέκου Σακελλάριου, "ΤΟΝ ΠΑΛΙΟ ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΝ Καιρὸ" ὅπου διασώζεται μέρος τῆς ταινίας Ἀστέρω, ἀλλά, καὶ τὸ ὁμότιτλο τραγούδι τοῦ Δημήτρη Ρόδιου καὶ Παύλου Νιρβάνα μὲ τὴν φωνὴ τοῦ ἀξεπέραστου Πέτρου Ἐπιτροπάκη... 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]Ὁ Δημήτριος Ρόδιος ὑπῆρξε Ἀθηναῖος μουσικοσυνθέτης τῆς περιόδου τοῦ μεσοπολέμου, γόνος φημισμένου κιθαρωδοῦ τῆς Παλιᾶς Ἀθήνας. Ἡ ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων μετάδοση τῆς ἀγάπης πρὸς τὴν μουσική, ἀπὸ τὸν πατέρα πρὸς τὸν υἱό, θεωρεῖτε τὸ ἔναυσμα ποὺ ὁδήγησε τὸν μικρὸ Δημήτρη νὰ σπουδάσει στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν φωνητικὴ καὶ βιολί. Μετέπειτα, νεαρὸς ἀκόμη, συμμετεῖχε στὸν πρῶτο ἀνακτορικὸ χορὸ ποὺ ἔφτιαξε ὁ χοροδιδάσκαλος Ἀλέξανδρος Κατακουζηνὸς γιὰ τὸ παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς βασίλισσας Ὄλγας. Ὕστερα, συνέθεσε μελωδίες γιὰ τὸ μουσικὸ θέατρο ὅπου ὁδηγήθηκε στὴν δημιουργικὴ ἔκφραση τῆς Ἀθηναϊκῆς καντάδας.

[2] Εὐχαριστῶ πολὺ τὸν συλλέκτη βινυλίου Πατέρα Ἀρτέμιο Πολίτη γιὰ τὶς πληροφορίες καὶ τὴν φιλόπονο δράση ἀναζήτησης τῶν σπάνιων ἠχογραφήσεων τοῦ ἄσματος της Ἀστέρως! 

[3] Ἀργότερα, κατὰ 30 χρόνια, ξαναγυρίστηκε ἡ ταινία ΑΣΤΕΡΩ, σὲ σκηνοθεσία τοῦ Ντίνου Δημόπουλου καὶ πρωταγωνιστὲς τὸν Δημήτρη Παπαμιχαὴλ καὶ τὴν Ἀλίκη Βουγιουκλάκη. Τὴν ἑρμηνεία τοῦ τραγουδιοῦ μὲ πτώση τριῶν τόνων, δηλαδή, ἀπὸ Σὸλ σὲ Μί, ἐκτέλεσε ὁ τραγουδιστὴς τοῦ ἐλαφροῦ Ἀθηναϊκοῦ τραγουδιοῦ Σταῦρος Παρούσης. Βεβαίως, ἀπὸ λάθος τοῦ σκηνοθέτη καὶ τῶν παραγόντων της Φίνος Φίλμς, ἡ μελωδία τοῦ ὁμώνυμου τραγουδιοῦ ἀποδόθηκε στὸν μουσικοσυνθέτη Τάκη Μωράκη...αδικία ἐκ μέρους τοῦ σκηνοθέτη ἀπέναντι στὸν Δημήτριο Ρόδιο ποὺ δυστυχῶς δὲν ὑπῆρξαν κληρονόμοι τῶν πνευματικῶν δικαιωμάτων γιὰ νὰ ἀποτρέψουν αὐτὴν τὴν "μουσικὴ κλοπή"! 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ, Περὶ μουσικῆς 

-Νεότερο ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ τοῦ Ἡλίου

- Κώστας Μυλωνάς, Η Ιστορία του Ελληνικού τραγουδιού, εκδ. Κέδρος

-Κώστα Δημητριάδη, Στὴν Ἀθήνα τὴν Παληά, βιβλιοπωλεῖον ἡ Ἑστία, Ἀθῆναι, 1945