ЭIЄ
ΚΥΝΟΣΑΡΓΕΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ
(Ο ΑΝΤΙΣΘΕΝΗΣ, Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ)
(Ο ΑΝΤΙΣΘΕΝΗΣ, Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ)
ΕΡΕΥΝΑ & ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΦΙΝΗΣ
Κάποτε στην περιοχή Κυνοσάργους βρίσκονταν ένα από τα τρία αρχαία γυμνάσια των Αθηνών. Εκεί στις όχθες του Ιλισσού, κρύβεται μία μακράν ιστορία, απ' την εποχή όπου γυμνάζονταν ο Ηρακλής κι αργότερα ο Θεμιστοκλής κι ο Αντισθένης. Μάλιστα, ο τελευταίος ίδρυσε την φιλοσοφική του σχολή στην παριλίσσια περιοχή.
Τα σύγχρονα ερείπια, της αρχαιολογικής ανασκαφής, ανάγονται στα χρόνια του Αδριανού, κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ωστόσο, σύμφωνα με την ιστορική καταγραφή του Πλούταρχου, ο πρώτος που θέτει τα θεμέλια της ανέγερσης γυμναστηρίων, υπό την μορφή παλαίστρας, ήταν ο θρυλικός ήρωας και βασιλιάς των Αθηνών Θησέας.
Οι μαρτυρίες του περιηγητή Παυσανία εξακριβώνουν την πρώιμη εγκαθίδρυση παλαιστικών γυμνασίων στην Αθήνα, δια την εκπαίδευση των ανήλικων αλλά και ενηλίκων ελευθέρων και γνήσιων πολιτών, από τον εφευρέτη των παλαιστικών ήτοι και πολεμικών τεχνών βασιλέα και πολέμαρχο Θησέα. Επιπροσθέτως, ο ιστοριογράφος Ίστρος αναφέρει ότι, την παλαιστική-πολεμική τέχνη την δίδαξε στον Θησέα ή θεά Αθηνά. Οπότε η προέλευση της ήταν εκ των ουρανιώνων θεών!
Τα αρχαία γυμνάσια, της Αθήνας, υπήρξαν κοινωφελείς ιδρύματα[1] δια την προσέλευση των Αθηναίων νέων, γόνων ελευθέρων πολιτών με γνήσια αθηναϊκή καταγωγή. Τα γυμνάσια αυτά βρίσκονται εντός των τειχών της πόλεως. Τα εκτός των τειχών, όπως αυτό στην περιοχή Κυνοσάργους, ήταν για να προσέρχονται τα νώθα παιδιά, δηλαδή, εκείνα που είχαν έναν Αθηναίο γονιό κι έναν μη Αθηναίο.
Μέσα στην καθημερινή διατριβή, οι νέοι ασκούνταν σε αγωνίσματα και έπαιζαν διάφορα εκπαιδευτικά παιχνίδια. Εκτός από την πάλη, που θεωρούνταν το κύριο τοπικό άθλημα, αγωνίζονταν στον δρόμο, στον δίσκο και στο άλμα. Επιπλέον ασκούνταν και σε διάφορα είδη παιδιάς, όπως: η διελκυστίνδα και η σφαίριση.
Ο θεσμός της ανοικοδόμησης γυμνασιακών κτιρίων εισήχθη από την ιστορική εποχή του Κλεισθένους, αν και ο Παυσανίας υποστηρίζει και πάλι την προέλευση του θεσμού από την προϊστορική εποχή του βασιλιά της Αθήνας Θησέα, λέγοντας ότι: «παλαιστικὴν γὰρ τέχνην εὗρε Θησεὺς πρῶτος καὶ πάλης κατέστη ὕστερον ἀπ᾽ ἐκείνου διδασκαλία· πρότερον <δὲ> ἐχρῶντο μεγέθει μόνον καὶ ῥώμῃ πρὸς τὰς πάλας.» [Αττικά, παραγρ. 39] μετάφραση: (πρώτος την παλαιστική τέχνη εφεύρε ο Θησέας και η διδασκαλία της πάλης αποκασταθηκε μετά από εκείνον. Πριν από αυτόν, στην πάλη, χρησιμοποιούσαν μόνο το μέγεθος του σώματος μαζί με την σωματική δύναμη).
Η αρχιτεκτονική των αρχαίων γυμνασίων είχαν κοινό σχέδιο δόμησης. Οι πληροφορίες περί τούτου είναι ελάχιστες. Το σχήμα τους ήταν τετράγωνο ή ορθογώνιο με έκταση των δύο σταδίων(369,8 μέτρα). Τα πέριξ επιστήλια σχημάτιζαν συνήθως τέσσερις με πέντε στοές. Στις τέσσερις εξ αυτών υπήρχαν εξέδρες με καθίσματα όπου κάθονταν οι φιλόσοφοι και οι σοφιστές και δίδασκαν τους ασκούμενους. Η πέμπτη στοά ήταν διπλή, τοποθετούμενη πάντα προς νότον γωνία, χρησιμοποιούνταν για να ασκούνται οι παίδες κατά τις βροχερές ημέρες. Εκεί, κατά το ήμισυ της στοάς, βρίσκονταν το Εφηβείον, ένα ευρύχωρο δωμάτιο με καθίσματα και πλάι του, εξ ευωνύμων, το Ελαιοθέσιον όπου οι αγωνιζόμενοι αλείφονταν από τους αλειπτές. Παραδίπλα, βρίσκονταν το Κωρύκειον που ήταν εις χρήση αποδυτηρίων ενώ άλλα περιστύλια αποτελούνταν από το Ψυχρόν λουτρόν, και το Κονιστήριον. Επιπλέον, εκτός των περιστυλίων, υπήρχαν τα Θερμά λουτρά ενώ υπήρχε μία ακόμη στοά που ονομάζονταν Ξυστός που συνδέονται με το στάδιο.
Εν ολίγοις, οι χώροι των αρχαίων γυμνασίων υπήρξαν το κέντρο της παιδείας των γραμμάτων και της μουσικής σε συνάρτηση πάντοτε με την άθληση του σώματος. Ο πρώτος νομοθέτης των γυμνασίων υπήρξε ο Σόλων, ο οποίος, κατά την παράδοση, είχε αποκλείσει από τους χώρους των γυμνασίων την γυναικεία παρουσία.
Ωστόσο, εις εκείνους του παλαιούς χρόνους θα πρέπει να βρίσκονταν σ' αυτή την περιοχή και το ιερό του Ηρακλέους[2]. Λέγεται ότι οικοδομήθηκε έπειτα από ένα παράξενο γεγονός κατά την διάρκεια μιας θυσίας, στο ναό του Ολυμπείου Διός. Η διήγηση του συμβάντος άρχεται από την παρουσία ενός λευκού κύνα (σκύλου), ο οποίος άρπαξε ένα τεμάχιον κρέατος εκ της αιματηρής θυσίας. Όταν το αντιλήφθηκαν οι τελετάρχες κυνήγησαν το σκύλο, κι αυτός τρέχοντας εναπόθεσε το τεμάχιο κατά γης, σε εκείνο τον τόπο, πέρα από τη κοίτη του ποταμού Ιλισού. Το σημάδι αυτό έκανε τους Αθηναίους να πιστέψουν πως πρόκειται περί θεοσημείας και έτι δε ονόμασαν την περιοχή του συμβάντος, εκ του λευκού κύνα, Κυνοσάργους.
Η ονοματοθεσία προέκυψε εκ του προλεχθέντος γεγονότος, δηλαδή, της ξαφνικής εμφάνισης του λευκού κύνα(κύνας+άργος=σκύλος λευκός), ο οποίος εξηφανίσθει μυστηριώδες όπως είχε μυστηριωδώς εμφανισθεί. Έπειτα, της ανεξερεύνητης διοσημείας, οι Αθηναίοι, ίδρυσαν ναό προς τιμήν του ήρωος και ημίθεου Ηρακλή. Επί τούτου να ειπωθεί ότι, δε επρόκειτο για το Θηβαίο Ηρακλή αλλά για τον επονομαζόμενο Ηρακλή τον Αθηναίο, του οποίου το λειτούργημα υπήρξε εκείνο της ιατρικής.
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι κατά τους χριστιανικούς χρόνους η τοπική λατρεία αντικαταστάθηκε από εκείνη του Αγίου Παντελεήμονος, ενός σπουδαστή της ιατρικής και μετέπειτα ιαματικού Αγίου.
Δυστυχώς, λυπηρό θέαμα παρουσιάζει η παραμέληση των ολίγων αρχαίων οικοδομικών σπαραγμάτων. Η ανάδειξη της περιοχής του Κυνοσάργους θα μπορούσε να είχε ήδη συντελεστεί εφόσον πρωτίστως είχε προβλεφθεί ο καθαρισμός του χώρου ούτως ώστε να μπορεί να γίνει επισκέψιμος.
Τα σύγχρονα ερείπια, της αρχαιολογικής ανασκαφής, ανάγονται στα χρόνια του Αδριανού, κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ωστόσο, σύμφωνα με την ιστορική καταγραφή του Πλούταρχου, ο πρώτος που θέτει τα θεμέλια της ανέγερσης γυμναστηρίων, υπό την μορφή παλαίστρας, ήταν ο θρυλικός ήρωας και βασιλιάς των Αθηνών Θησέας.
Ο Αντισθένης ο Αθηναίος, ήταν ο ιδρυτής της κυνικής
φιλοσοφικής σχολής στην περιοχή του Κυνοσάργους.
Επειδή ο πατέρας του κατάγονταν από την Αθήνα ενώ η μητέρα του
από την Θράκη ήταν καταχωρημένος στα μητρώα ως νώθος
κι ίσως δια αυτό ίδρυσε την σχολή του εκτός των τειχών της
πόλεως όπου εκεί κατά την εφηβεία του θα εγυμνάζοντο.
Τα αρχαία γυμνάσια, της Αθήνας, υπήρξαν κοινωφελείς ιδρύματα[1] δια την προσέλευση των Αθηναίων νέων, γόνων ελευθέρων πολιτών με γνήσια αθηναϊκή καταγωγή. Τα γυμνάσια αυτά βρίσκονται εντός των τειχών της πόλεως. Τα εκτός των τειχών, όπως αυτό στην περιοχή Κυνοσάργους, ήταν για να προσέρχονται τα νώθα παιδιά, δηλαδή, εκείνα που είχαν έναν Αθηναίο γονιό κι έναν μη Αθηναίο.
Μέσα στην καθημερινή διατριβή, οι νέοι ασκούνταν σε αγωνίσματα και έπαιζαν διάφορα εκπαιδευτικά παιχνίδια. Εκτός από την πάλη, που θεωρούνταν το κύριο τοπικό άθλημα, αγωνίζονταν στον δρόμο, στον δίσκο και στο άλμα. Επιπλέον ασκούνταν και σε διάφορα είδη παιδιάς, όπως: η διελκυστίνδα και η σφαίριση.
Ο θεσμός της ανοικοδόμησης γυμνασιακών κτιρίων εισήχθη από την ιστορική εποχή του Κλεισθένους, αν και ο Παυσανίας υποστηρίζει και πάλι την προέλευση του θεσμού από την προϊστορική εποχή του βασιλιά της Αθήνας Θησέα, λέγοντας ότι: «παλαιστικὴν γὰρ τέχνην εὗρε Θησεὺς πρῶτος καὶ πάλης κατέστη ὕστερον ἀπ᾽ ἐκείνου διδασκαλία· πρότερον <δὲ> ἐχρῶντο μεγέθει μόνον καὶ ῥώμῃ πρὸς τὰς πάλας.» [Αττικά, παραγρ. 39] μετάφραση: (πρώτος την παλαιστική τέχνη εφεύρε ο Θησέας και η διδασκαλία της πάλης αποκασταθηκε μετά από εκείνον. Πριν από αυτόν, στην πάλη, χρησιμοποιούσαν μόνο το μέγεθος του σώματος μαζί με την σωματική δύναμη).
Η αρχιτεκτονική των αρχαίων γυμνασίων είχαν κοινό σχέδιο δόμησης. Οι πληροφορίες περί τούτου είναι ελάχιστες. Το σχήμα τους ήταν τετράγωνο ή ορθογώνιο με έκταση των δύο σταδίων(369,8 μέτρα). Τα πέριξ επιστήλια σχημάτιζαν συνήθως τέσσερις με πέντε στοές. Στις τέσσερις εξ αυτών υπήρχαν εξέδρες με καθίσματα όπου κάθονταν οι φιλόσοφοι και οι σοφιστές και δίδασκαν τους ασκούμενους. Η πέμπτη στοά ήταν διπλή, τοποθετούμενη πάντα προς νότον γωνία, χρησιμοποιούνταν για να ασκούνται οι παίδες κατά τις βροχερές ημέρες. Εκεί, κατά το ήμισυ της στοάς, βρίσκονταν το Εφηβείον, ένα ευρύχωρο δωμάτιο με καθίσματα και πλάι του, εξ ευωνύμων, το Ελαιοθέσιον όπου οι αγωνιζόμενοι αλείφονταν από τους αλειπτές. Παραδίπλα, βρίσκονταν το Κωρύκειον που ήταν εις χρήση αποδυτηρίων ενώ άλλα περιστύλια αποτελούνταν από το Ψυχρόν λουτρόν, και το Κονιστήριον. Επιπλέον, εκτός των περιστυλίων, υπήρχαν τα Θερμά λουτρά ενώ υπήρχε μία ακόμη στοά που ονομάζονταν Ξυστός που συνδέονται με το στάδιο.
Εν ολίγοις, οι χώροι των αρχαίων γυμνασίων υπήρξαν το κέντρο της παιδείας των γραμμάτων και της μουσικής σε συνάρτηση πάντοτε με την άθληση του σώματος. Ο πρώτος νομοθέτης των γυμνασίων υπήρξε ο Σόλων, ο οποίος, κατά την παράδοση, είχε αποκλείσει από τους χώρους των γυμνασίων την γυναικεία παρουσία.
Η ονοματοθεσία προέκυψε εκ του προλεχθέντος γεγονότος, δηλαδή, της ξαφνικής εμφάνισης του λευκού κύνα(κύνας+άργος=σκύλος λευκός), ο οποίος εξηφανίσθει μυστηριώδες όπως είχε μυστηριωδώς εμφανισθεί. Έπειτα, της ανεξερεύνητης διοσημείας, οι Αθηναίοι, ίδρυσαν ναό προς τιμήν του ήρωος και ημίθεου Ηρακλή. Επί τούτου να ειπωθεί ότι, δε επρόκειτο για το Θηβαίο Ηρακλή αλλά για τον επονομαζόμενο Ηρακλή τον Αθηναίο, του οποίου το λειτούργημα υπήρξε εκείνο της ιατρικής.
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι κατά τους χριστιανικούς χρόνους η τοπική λατρεία αντικαταστάθηκε από εκείνη του Αγίου Παντελεήμονος, ενός σπουδαστή της ιατρικής και μετέπειτα ιαματικού Αγίου.
Δυστυχώς, λυπηρό θέαμα παρουσιάζει η παραμέληση των ολίγων αρχαίων οικοδομικών σπαραγμάτων. Η ανάδειξη της περιοχής του Κυνοσάργους θα μπορούσε να είχε ήδη συντελεστεί εφόσον πρωτίστως είχε προβλεφθεί ο καθαρισμός του χώρου ούτως ώστε να μπορεί να γίνει επισκέψιμος.
Τα σημερινά ερείπια του γυμνασίου της περιοχής Κυνοσάργους
στην οδό Βούρβαχη και στο αδιέξοδο της Μιχαήλ Κόκκινου. Είναι
ένα εκ των τριών γυμνασίων της Αθήνας. Τ' άλλα δύο ήταν το Λύκειο
και η Ακαδημία.
ЭIЄ
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1]Όταν, κατά τον 16ο αιώνα, η Ευρώπη στράφηκε προς την σπουδή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ιδρύθησαν, πρώτα στην Γερμανία, ανώτερα σχολεία όπου οι μαθητές διδάσκονταν ανώτερες επιστήμες από τις σύνηθες, όπως φιλοσοφία και γλώσσες αρχαίων ελληνικών και λατινικών. Τούτο δε επέφερε την γνωστή σε όλους αναγέννηση. Δίχως την απομίμηση της αρχαίου ελληνικού πολιτισμού η Δυτική Ευρώπη θα ήταν ακόμα στη λήθη του σκοτεινού της μεσαίωνα.
[2] Λέγεται μάλιστα ότι μετά την νικηφόρα έκβαση της μάχης του Μαραθώνα, ο στρατηγός Μιλτιάδης με τους οπλίτες του Αθηναίους μετέβησαν από το ιερό του Ηρακλέους Μαραθώνος στο ιερό του Ηρακλέους Κυνοσάργους προσεγγίζοντας όσο το δυνατόν ταχύτερα το κλεινόν άστυ των Αθηνών. Η ταχύτητα της μετάβασης τους παραμένει δια τους ιστορικούς αναλυτές ανεξήγητος και παροιμιώδης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-ΝΕΟΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, εκδ. ΗΛΙΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, λήμμα: Γυμνάσιον
-Πλούταρχου, Βίοι παράλληλοι-Θησέας
-Παυσανίου, Αττικά
