ЭIЄ

Ο ΚΙΘΑΡΩΔΟΣ ΕΡΕΧΘΕΥΣ 

ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ

ΕΡΕΥΝΑ & ΣΥΓΓΡΑΦΗ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΦΙΝΗΣ

  Ο Ερεχθεύς, υπήρξε ένας από τους ενδοξότερους βασιλείς της Αθήνας και του προϊστορικού ελληνικού κόσμου. Η γέννηση του υπήρξε υπερβατική από το σπέρμα του Ηφαίστου και την επιστημονική παρέμβαση της Αθηνάς. Εν τέλει το θεϊκό σπέρμα και η γήινη μήτρα - η Γαία γέννησαν ένα άνδρα ευγενή και λαμπρόν εις το παράστημα. Εκτός, βέβαια, των ηρωικών και λαμπρών κατορθωμάτων του, θεωρείτε, παράλληλα, γενάρχης της μουσικοποιητικής - κιθαρωδικής τέχνης του βασιλικού οίκου των Αθηνών. 

Οι αρχαιολόγοι - ιστορικοί Salvatore Settis και Vinzenz Brinkmann, 
κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, ο εις εκ των δύο πολεμιστών
που βρέθηκαν στο Ρήγιον(Ριάτσε) της Κ. Ιταλίας ή Μεγάλης Ελλάδας
απεικονίζει τον Αθηναίο άνακτα Ερεχθέα. Μάλιστα, το διάδημα που φέρει 
στην κεφαλί έχει τον συμβολισμό του νικητή ή ότι προέρχεται από 
βασιλική γενιά. Επίσης, οι αρχαιολόγοι παρατήρησαν μια διαφορετική 
συμμετρία στα χαρακτηριστικά της διάπλασης του από εκείνη του κοινού ανθρώπου. Ίσως ο αγαλματοποιός, με αυτόν τον τρόπο να θέλησε να τονίσει
την θεϊκή καταγωγή του.

  Μοναδικές πληροφορίες για τον ψαλτωδό άνακτα - βασιλέα κιθαρωδό διέσωσε ο Νόννος στα Διονυσιακά του. Στο κεφάλαιο ιθ' περιγράφει την νεκρώσιμη γιορτή προς τιμήν του αποθανόντα Στάφυλου, όπου διοργανώνεται μουσικός διαγωνισμός, με συμμετέχοντες σπουδαίους άνακτες βασιλείς της προϊστορικής εποχής στην Ελλάδα.  

 Σε αυτό το κεφάλαιο, ο Νόννος, εξιστορεί λεπτομεριακά τις σκηνές του διαγωνισμού και μας πληροφορεί ότι, τελικά, πρώτος ανακηρύχθηκε ο Οίαγρος βασιλιάς της Θράκης[1] και δεύτερος ο Ερεχθεύς βασιλιάς της Αθήνας. 

 Παρεμπιπτόντως, η κύρια φράση του αποσπάσματος, που αποκαλύπτει την καλλιτεχνική ιδιότητα του ιερού άνακτα Ερεχθέως, λέγει το εξής σημαίνον: «Κεκροπίης ναέτης κιθάρην ἐλέλιζεν Ἐρεχθεύς» μετάφραση: [ο κατοικών στην Κεκροπία (εννοεί την Αθήνα πριν λάβει το όνομα της Αθηνάς) Ερεχθεύς, με την κιθάρα του υμνωδούσε με λαρυγγισμούς ήτοι φωνητικούς καλλωπισμούς].     

  Περισσότερες πληροφορίες διαβάζουμε κατά την εξέλιξη του κειμένου, που αφορούν την κιθαρωδικήν τέχνη του άνακτος Ερεχθέως. Ιδιαίτερη, ωστόσο, αναφορά διαφαίνεται και στην αρχή του ποιητικού μέτρου, όπου, με την φράση «Ἀττικὸν ἐνθάδε κῶμον ἐγείρομεν» σηματοδοτείτε το είδος της ασματικής αρμονίας που εκτελούσε ο Ερεχθεύς. Αυτή δεν ήταν άλλη από την μελωδική γραμμή του αρχαίου κώμου. Ο κώμος, θεωρείται ένα προστάδιο της υμνωδικής καντάδας ή πατινάδας. 

   Ιδού και το απόσπασμα, το οποίον περιγράφη την στιγμή του διαγωνισαμένου  Άνακτα των Αθηνών Ερεχθέα:

  

Νόνος Διονυσιακά ιθ'

Ἀττικὸν ἐνθάδε κῶμον ἐγείρομεν· ἀθλοφόρῳ γὰρ
ἀνέρι νικήσαντι λιπόχροα ταῦρον ὀπάσσω,
ἀνδρὶ δὲ νικηθέντι δασὺν τράγον ἐγγυαλίξω.’
ὣς φαμένου Βρομίοιο λυροκτύπος ἄνθορεν ἀνήρ,
70 Βιστονίης Οἴαγρος ἀθαλπέος ἀστὸς ἀρούρης,
πλῆκτρον ἔχων φόρμιγγι παρήορον· αὐτὰρ ἐπ᾽ αὐτῷ
Ἀτθίδος ὑμνοπόλου ναέτης ἀνόρουσεν Ἐρεχθεύς.
ἄμφω δ᾽ εἰς μέσον ἦλθον ἀεθλητῆρες ἀγῶνος [p. 96]
φορμίγγων ἐλατῆρες· ἐμιτρώσαντο δέ χαίτην
75 δαφναίοις πετάλοισιν· ἀνεζώννυντο δέ πέπλους.
ἀρχόμενοι δ᾽ ἐλέλιζον ἐθήμονι δάκτυλα παλμῷ
ἐκταδίης θλίβοντες ἀμοιβαίην στίχα νευρῆς
ἄκρα περισφίγγοντες, ὅπως μήτ᾽ ὄρθιος εἴη,
μή ποτε θηλύνειε παρειμένος ἄρσενα μολπήν.
80 καὶ πρότερος κλήροιο τυχὼν τεχνήμονι ῥυθμῷ
Κεκροπίης ναέτης κιθάρην ἐλέλιζεν Ἐρεχθεύς,
μέλπων πάτριον ὕμνον, ὅτι ‘ζαθέαις ἐν Ἀθήναις
καὶ Κελεὸς ξείνισσε Βίου παμμήτορα Δηὼ
Τριπτολέμῳ σὺν παιδὶ καὶ ἀρχαίῃ Μετανείρῃ,
   85 καί σφισι καρπὸν ὄπασσεν, ὅτε χθονὸς αὔλακα νίφων
Τριπτόλεμος σπόρον εὗρε φερεσταχύων ἐπὶ δίφρων,
καὶ Κελεοῦ φθιμένοιο νεοδμήτῳ παρὰ τύμβῳ
ὄμμασιν ἀκλαύτοισι θαλυσιὰς ἔστενε Δηώ,
ἀλλὰ παρηγορέουσα πάλιν θελξίφρονι μύθῳ
   90 Τριπτολέμου Βαρὺ πένθος ἀπέσβεσε καὶ Μεταιείρης·
οὕτω καὶ Διόνυσον ἑῷ ξείνισσε μελάθρῳ
Ἀσσυρίων σκηπτοῦχος· ἄναξ δέ οἱ ἀντὶ τραπέζης
ὤπασεν Εὔια δῶρα καὶ ἀμπελόεσσαν ὀπώρην,
καὶ Σταφύλου φθιμένοιο, φιλακρήτου βασιλῆος,
95 υἱέα Βότρυν ἔπαυσε φιλοθρήνοιο μερίμνης,
καὶ κινυρῆς ἀλόχοιο Μέθης εὔνησεν ἀνίην.’

τοῖα σοφὸς φόρμιζε λυροκτύπος· ἀμφὶ δὲ ῥυθμῷ
πάντες ὁμοῦ θέλγοντο· σὺν εὐθύρσῳ δὲ Λυαίῳ
ἅρμενον ἱμερόφωνον ἐθάμβεον Ἀτθίδα μολπήν.

  Πέραν τούτου γνωρίζουμε ότι, οι απόγονοι του Ερεχθέως, άνακτες και εκείνοι ομοίως, έγιναν άξιοι συνεχιστές της καλλιτεχνικής κληρονομιάς του βασιλικού οίκου των Αθηνών εξελίσσοντας ανοδικά την Αττική ωδική τέχνη. 

  Πρώτος κληρονόμος του μουσικού γονιδίου υπήρξε ο γιος ή εγγονός του Ερεχθέα, Ευπάλαμος. Η γενιά του ευπάλαμου, εκ της Ερεχθηίδος φυλής, ανέπτυξε την υμνωδία φτάνοντας την στα υψηλότερα επίπεδα εντεχνότητος. 

 Οι ευπαλάμου ύμνοι, κατέστησαν δημοφιλής στο πανελλήνιο και απέκτησαν διαχρονικότητα. Την ιερότητα της διαφημίζουν οι λυρικοί ποιητές των ιστορικών χρόνων. Ο Αριστοφάνης, όπως έχω σημειώσει σε παλιότερη ανάρτηση, αναφέρει περί τούτου στους "Ιππείς", με την εξής πρόταση: «τέκτονες εὐπαλάμων ὕμνων». Η φράση, ξεκάθαρα, επισημαίνει την δεξιοτεχνία των ύμνων του Ευπάλαμου, όπου, η εξαίρετως φήμη διατηρούνταν έως και την εποχή του Αριστοφάνη, δηλαδή, τουλάχιστον 3000 χρόνια μετά.

  Συνεχιστής του Ευπαλάμου και του Ερεχθέως υπήρξε ο Δαίδαλος, όπου, μετέβει εις Κρήτην και δίδαξε την ιερή μουσικοποιητική χοροπραξία του βασιλικού ιερατικού - οίκου των Αθηνών, στην αγνή παρθένο, κόρη του Μίνωα, Αριάδνη ή Αριάγνη. Ο Όμηρος διασώζει στην Ιλιάδα (ραψωδία Σ 590-592) το συμβάν και μάλιστα λέει ότι, το χορόδραμα αυτό αποθανατίστηκε από τον Ήφαιστο στην ασπίδα του Αχιλλέως. Ιδού και τα συμφραζόμενα: 

 Ἐν δὲ χορὸν ποίκιλλε περικλυτὸς ἀμφιγυήεις,

τῷ ἴκελον οἷόν ποτ᾽ ἐνὶ Κνωσῷ εὐρείῃ

Δαίδαλος ἤσκησεν καλλιπλοκάμῳ Ἀριάδνῃ.

 Έπειτα, εμφανίζεται ο Θησέας, ο μέγιστος έκγονος της ερεχθηίδος φυλής, και κατά την ομηρικήν ποίηση παρόμοιος με θεό: «Θησέα τ’ Αἰγεΐδην, ἐπιείκελον ἀθανάτοισι·» μετάφραση: [Θησέας ο γιος του Αιγέα παρόμοιος με τους αθανάτους θεούς].  

Ο Αθηναίος ήρωας χρίστηκε πρίγκιπας και μετέπειτα βασιλέας Αθηνών όπως και Κρήτης. Μεταβάς εις την νήσο του Μίνωα, με την επτάχορδη λύρα του Απόλλωνος, πείθει την Αριάδνη να τον μυήσει στα μουσικά μυστήρια του δαιδάλειου λαβυρίνθου, αφού πρώτα με το ερεχθηιδικό παράστημα του και τις ερωτικές ωδές του την πείθει άμεσα να τον ερωτευτεί. Οι ερωτικές ωδές των Αθηνών συνταυτιζόμενες με την ορφική υμνωδική φράση «εὐπάλαμος ἔρως», συναινούν με την εξήγηση ότι, προέρχεται εκ της δεξιοτεχνίας του λυρικού υμνωδού Ευπαλάμου. 

 Η τοιαύτη ετυμολόγηση συμφωνεί με τις συνώνυμες λέξεις: επιδέξιος, ικανός, επιτήδειος, πολυμήχανος, επινοητικός, εφευρετικός. Αυτό χρειάζεται κι ο έρως για να ανταποκριθεί το ενδιαφερόμενο πρόσωπο.

 Έπειτα, ο Θησέας, μετά την νίκη επί του μινωταυρικού θηρίου, φεύγει με τους 14 ημιθέους διασωθέντες Αθηναίους, νέους και κόρες, για την Δήλο για να ευχαριστήσει τον θεό του φωτός, Ήλιο-Απόλλωνα. Στο πλάι του βρίσκεται και η Αριάδνη. Εκεί συνθέτει χορικό άσμα με χορογραφία που εκτελείται κυκλικά γύρω από το βωμό του Θεού.

Αναπαράσταση της ιστορικής μονομαχίας δύο βασιλέων 

με καλλιτεχνική υπόσταση.

 Ο Ερεχθέας κιθαρωδός(δεξιά με τα γένια) 

και ο Εύμολπος αοιδός(αριστερά). 

Οι βασιλείς, τότε, έπρεπε να έχουν μουσική παιδεία. 

Η μουσικότητα θεωρούνταν επιστήμη.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

  Εν κατακλείδι, η κληρονομική συνέχεια της υμνωδικής γενιάς των Ερεχθειδών χάθηκε μετά τον Θησέα. Είναι πιθανόν, το μουσικό γονίδιο να πέρασε  στον Ιππόλυτο, όμως εκείνος δεν άφησε απογόνους. Οι άλλοι, όμως, γιοί του Θησέα, ο Ακάμας, ο Δημοφών και ο Μελάνιππος ίσως να μετέφεραν το μουσικό γονίδιο των Ερεχθειδών στην πολιτεία των Αθηνών, επιβιώνοντας, έτσι, για χιλιάδες χρόνια, η μουσική τέχνη των Ευπαλάμων ύμνων...

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Πρόκειται για τον πατέρα του Ορφέα του γνωστού κιθαρωδού και υμνολόγου - θεολόγου της Θράκης. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Νόννου Διονυσιακά

-Αριστοφάνης Ιππείς

-Ορφικοί ύμνοι

-Ομήρου Ιλιάς