ЭIЄ

ΟΙ ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΚΙΘΑΡΩΔΟΙ ΦΗΜΙΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΔΟΚΟΣ

ΠΡΟΓΟΝΟΙ ΤΩΝ ΓΑΛΛΩΝ ΜΕΝΕΣΤΡΕΛΩΝ ΤΩΝ ΔΑΝΩΝ SHAPER ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΜΑΪΝΕΣΑΓΚΕΡ

Ἔρευνα & συγγραφὴ: Ἰωάννης Γ. Βαφίνης 

  Στὸ ἀπώτατο παρελθόν, εἰς τὴν ἀχλὺν τῆς ἑλληνικῆς προϊστορίας, ἐνεφανίσθει ἕνα πλῆθος ἀρίστων καλλιτεχνῶν. 

 Ἐὰν διεισδύσουμε στὰ βιογραφικὰ στοιχεῖα ἐκείνων τῶν ἀρίστων ἀρχαίων καλλιτεχνῶν, μέλλει νὰ ἀντιληφθοῦμε ὅτι, καθεὶς ἐξ αὐτῶν, καθιέρωσε ἕναν πρότυπο μουσικὸ τρόπο, καταθέτοντας διαχρονικὰ τὸ προσωπικό του ἀποτύπωμα στὰ χρονικὰ τῆς μουσικῆς ἐποποιίας. 

  Τρόπον τινά, οἱ ποικίλες ἐκφάνσεις, κάθε μουσικοῦ εἴδους τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λυρικῆς τέχνης, ποὺ παρείχθει ἐκ τῆς ἀτομικῆς δημιουργίας οἱονδήποτε παλαιοῦ ἑρμηνευτή, μεταβιβάζονταν κατὰ τροπον προφορικὸ ἀπὸ γενιὰ σὲ γενιὰ μουσικῶν ἤτοι ἀοιδῶν ἤτοι ραψωδῶν. Ἐπρόκειτο, δηλαδή, περὶ συντεχνίας. 

 Ἡ θεία ἔμπνευση τοῦ πατριάρχου μιᾶς συντεχνίας ἦταν τὸ δεδομένο, ὅπου, προσέδιδε τὸν ἀτομικὸ ὕφος, τὴν χροιὰ καὶ τὸν χαρακτῆρα κάθε μουσικοποιητικὴς προσωπικότητας. 

  Αὐτὴ ἡ μορφὴ ἐμπνεύσεως θεωροῦνταν ὡς οὐράνιον θεϊκὸ χάρισμα. Ἄλλωστε, οἱ πρῶτοι ποὺ δίδαξαν ὅτι, ἡ μουσικὴ ἔμπνευση κατῆλθε ἐξ ουρανοῦ, ἦταν οἱ Ἕλληνες! 

 Ὁ Ὀδυσσέας ἀπολαμβάνει τὸ θεϊκὸ τραγούδισμα τοῦ κιθαρωδοῦ Δημόδοκου 

 

  Μέσα στὴν πληθώρα τῶν ξακουστῶν μουσικῶν τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου κυρίαρχη θέση στὸν κατάλογο τῆς συντεχνίας τῶν κιθαρωδών - ἀοιδῶν - ραψωδῶν, βρίσκονται οἱ ἑξῆς ἐπιφανεῖς: ὁ Δημόδοκος, ὁ Φήμιος, ὁ Ὅμηρος κι ὁ Ἡσίοδος καὶ τῶν παλαιοτέρων αὐτῶν, ὅπως, ὁ Λίνος, ὁ Ὀρφέας, ὁ Μουσαῖος, ὁ Πάμφως κ.α. 

 Ὁ Δημόδοκος, ὑπῆρξε ἕνας περιπλανώμενος ἀοιδός - κιθαρωδὸς τῆς χώρας τῶν θρυλικῶν στὴν ναυτοσύνη Φαιάκων. Καθὼς λέγεται, ὁ φαίαξ κιθαρωδὸς δὲν γνώριζε θεωρητικὴ μουσική, ἀλλά, εἶχε τὴν δεινότητα τῆς δεξιοτεχνικῆς ἑρμηνείας. 

 Ὁ ἐν λόγῳ κιθαρωδός, τῆς προομηρικῆς περιόδου, δύναται νὰ καταγραφεῖ ὡς ἐκφραστὴς ἑνὸς ἐπικοῦ εἴδους ὁμοίου μὲ ἐκείνου τῆς κατ' αἰῶνες μετέπειτα μεσαιωνικῆς μπαλλάντας. Δηλαδή, μιὰ πρωτόλεια μορφὴ τοῦ βαλλιστικοῦ ἄσματος κοινῶς μπαλλάντας ὅπως ἐπισημαίνω σὲ ἑτέραν μελέτη μου στὸ ἄρθρο: «ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΒΑΛΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ  ΧΟΡΕΥΤΙΚΟΣ ΒΑΛΛΙΣΜΟΣ Ή ΣΤΡΟΒΙΛΟΣ ΜΕ ΤΟ ΒΑΛΛΙΣΤΙΚΟ ΑΣΜΑ». 

 Μιὰ περιγραφικὴ ἐξιστόρηση στὸ ἐπικὸ μέτρο τῆς ὁμηρικῆς Ὀδύσσειας σκιαγραφεῖ τὸν μυθικὸ καλλιτέχνη νὰ ξεκρεμάει τὴν κιθάρα του ἀπὸ ἕνα κρεμαστάρι, ὅπου τὴν εἶχε τοποθετήσει κάποιος ὑπηρέτης μέχρι νὰ ἔρθει ἡ ὥρα τῆς ἔναρξης τοῦ μουσικοῦ του προγράμματος. 

 Ἐτούτη ἡ γλαφυρὴ περιγραφὴ ὁμοιάζει μὲ ἀκρίβεια στὴν σημερινὴ καλλιτεχνικὴ δραστηριότητα τῶν κιθαρωδών, σὲ ἐμφανίσεις συναυλιῶν, ὅπου οἱ κιθάρες τους εἶναι τοποθετημένες σὲ εἰδικὲς βάσεις μέχρι τὴν στιγμὴ τῆς χρήσεως τους ἀπὸ τοὺς ἐκτελεστές. 

 Ἄντ' αὐτοῦ παρόμοια περίπτωση συμβαίνει καὶ μὲ τὸν Ἰθακήσιο κιθαρωδὸ Φήμιο. Ὁ Φήμιος, γιός του Τέρπιου, θεωρεῖτε ἕνας καλλιτέχνης τῆς αὐλῆς τοῦ βασιλικοῦ οἴκου τοῦ Ὀδυσσέως Λαερτιάδου. 

 Ἐν τούτοις, ἡ δραστηριότητα τοῦ Φήμιου δὲν ἐξαντλοῦνταν μέσα στὸ βασιλικὸ παλάτι, ἀλλά, ἐκτελοῦσε παράλληλα καὶ τὴν ὑπηρεσία τοῦ συνοδοῦ τῶν βασιλικῶν προσώπων, κατὶ παρόμοιο μὲ τοὺς θαλαμηπόλους τοῦ βυζαντινοῦ βασιλείου.   Εἰς τὴν περίπτωση τοῦ Φήμιου ἐχρημάτισε συνοδός της Πηνελόπης ὅταν ἐκείνη μετέβει εἰς Σπάρτην. 

 Ἡ ὑπηρεσία του Δημόδοκου καὶ τοῦ Φημίου ἦταν νὰ ψάλλουν τὰ ἡρωικὰ κατορθώματα τῶν Βασιλιάδων ἡρώων ψυχαγωγῶντας τὰ ὑψηλὰ πρόσωπα καὶ τοὺς συνδαιτυμόνας τους. 

 Ταύτη, λοιπόν, ἦταν ἡ συντεχνία τῶν Ἑλλήνων ραψωδῶν, τὴν ὁποία ἐκπροσώπησαν εἰς τὴν προϊστορικὴ Ἑλλαδικὴ ἐποχή, ἀρίστως, οἱ προλεχθέντες κιθαρωδοί. 

 Μὲ ἐτοῦτον τὸν τρόπο, ἡ τέχνη των κιθαρωδὼν μεταλαμπαδεύτηκε εἰς στοὺς ἑπόμενους αἰῶνας, ὅπως ἐντοπίζεται ἱστορικῶς, πρῶτα στὴν ἑλληνικὴ μουσικὴ παράδοση τοῦ 17ου ἐὼς καὶ 19ου αἰῶνα μ.Χ. εἰς τοὺς λεγομένους Κραβαρίτες τῆς ἑλληνικῆς ὑπαίθρου, καὶ παράλληλα στὴν στὴν βορειοδυτικὴ καὶ ἀνατολικὴ Εὐρώπη τῆς ἀναγεννήσεως σὲ διάφορους κύκλους ὀνομάτων καὶ μὲ ἐνισχυμένη τὴν τοπικὴ μουσικὴ ἰδιοσυγκρασία. 

 Ἐν ὀλίγοις, ἡ δραστηριότητα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ραψωδῶν - κιθαρωδὼν τοποθετεῖται περιληπτικὰ στὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ τῆς Πρωίας, στὸ λῆμμα ραψωδός, ὡς ἑξῆς: «Ὅ περιοδεύων τὰς πόλεις καὶ ἀπαγγέλλων ἢ ψάλλων, τὴ συνοδείας μουσικοῦ ὀργάνου, ποιήματα δικά του ἢ ἄλλων ποιητῶν. Κατὰ τὴν ἀρχαιότητα διὰ τῶν ραψωδῶν ἐγένοντο γνωστὰ ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα ὅλην καὶ διεσώθησαν τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου, τοῦ Ἡσιόδου».

  Ἐν κατακλεῖδι, στὴν μουσικὴ διαδρομὴ τῆς Βορειοδυτικῆς Εὐρώπης, οἱ ἀπόγονοι τῆς συντεχνίας του Δημόδοκου καὶ τοῦ Φήμιου θεωροῦνται μέχρι καὶ σήμερα οἱ Μενεστρέλοι, οἱ Δανοὶ Σάπερ (Shaper), οἱ Γερμανοὶ μαϊνεσάγκερ(Minnesänger) καὶ οἱ σλάβοι Γκούσλαροι. 

 Ἐπιπλέον, εἰς τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ τῆς Πρωίας, γίνεται λόγος περὶ τῆς ἐξειδίκευσης τῶν εὐρωπαίων καλλιτεχνῶν τοῦ μεσαίωνος καὶ τῆς ἀναγεννήσεως, εἰς τὸ λῆμμα Μενεστρέλοι, ὅπου συνοψίζονται τὰ ἑξῆς σχόλια: 

«Κατὰ τὸν μεσαίωνα ἐν Γαλλίᾳ καὶ Ἀγγλία, πλανόδιοι ποιηταὶ ἢ μουσικοί, οἱ ὁποῖοι συνθέτοντες στίχους ἦδον αὐτοὺς ἐπ' ἀμοιβῇ εἰς τοὺς πύργους τῶν φεουδαρχῶν».

Ἀπεικόνιση μεσαιωνικοῦ Μενεστρέλου 

μὲ ποδήρης χιτῶνα ὅπως οἱ κιθαρωδοί 

τοῦ Πυθίου Ἀπόλλωνα σὲ μεσαιωνικὴ ἀπόδοση ραφῆς. Ὁ καλλιτέχνης φέρει εἰς τὰς χεῖρας του ἔγχορδο ὄργανο ποὺ ὁμοιάζει μὲ τὴν σύγχρονη βιόλα ντὰ γκάμπα τῆς συνομοταξίας pardessus de viole ὀνοματολογία λόγῳ τῆς ὑψιφωνίας της. Ἡ βιόλα ντὰ γκάμπα θεωρειται ἄμεσος πρόγονος τῆς βιχουέλας τῆς πεντάχορδης ἢ τετράχορδης κιθάρας ἤτοι καὶ Μπαρὸκ κιθάρα... 

 Ἔτσι, μὲ τὰ προλεχθέντα, ἐμφανῶς, διακρίνουμε τὴν συναλληλία τῶν δύο συντεχνιῶν τῆς παγκοσμίου μουσικῆς ἐποποιίας, τῶν ραψωδῶν Ἑλλήνων τῆς ἀρχαιότητας καὶ τῶν Μενεστρέλων εὐρωπίδων τῆς ἀναγεννήσεως, καὶ ἀλλαχόθεν τῆς Εὐρωπαϊκῆς ἠπείρου, ὅπως, ἐπὶ παραδείγματι, οἱ Σέϊπερ τῆς Δανίας, οἱ Μαϊνεσάγκερ τῆς Γερμανίας καὶ Γκούσλαροι τῆς Σερβίας καὶ Ρωσίας. 

 Ἐπιπλέον, διαβάζοντας τὴν ἐγκυκλοπαίδεια τοῦ ΗΛΙΟΥ, στὸ λῆμμα Μενεστρέλος, ἀνακαλύπτουμε ποιές βαθύτερες ὁμοιότητες συνδέουν τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες ὁμηρικοὺς κιθαρωδοὺς μὲ τοὺς εὐρωπαίους ὁμοτέχνους τους ὅπου ἐνεμφανίσθησαν κατόπιν πολλῶν ἑκατονταετηρίδων. 

 Ἰδοὺ καὶ τὰ γραφθέντα ἐκ τοῦ λήμματος Μενεστρέλοι (γαλλιστὶ μενεστρὲλ) τοῦ ἐγκυκλοπαιδικοῦ λεξικοῦ: «Το κατ' αρχάς εσήμαινε τους διατελούντας εν υπηρεσία ευγενούς τινός. Αργότερον έφερον τούτο μουσικοί, οι οποίοι συνέθετον στίχους και μελωδίας, περιερχόμενοι δε τούς πύργους των ευγενών διεσκέδαζον αυτούς. Από του 14ου αιώνος ήρχισαν οργανούμενοι εις ίδια σωματεία. Οι Μενεστρέλοι των Παρισίων είχον και ίδιον ήγεμονα, διοριζόμενον υπό του βασιλέως της Γαλλίας, διέθετον ιδιαιτέρους ναούς, νοσοκομεία κλπ. Σπουδαιότεροι εκ τούτων ήσαν οι ποιηταί Φρουασσάρ καί Ρυτεμπέφ».

           

Στὴν εἰκόνα βλέπουμε τὸν Δημόδοκο χαρακτηριζόμενο εἰς τὴν δυτικὴν γραμματολογία ὡς minstrel historical - travelling performer δηλαδὴ περιπλανώμενος καλλιτέχνης - διασκεδαστής. Ὁ ὅρος συμπεριλαμβάνει καὶ τὴν καλλιτεχνικὴ δραστηριότητα τοῦ ζογκλέρ, ἀκροβάτη παραμυθᾶ καὶ ἐν γένει τοῦ κοσμικοῦ μουσικοῦ τοῦ 12ου & 17ου αἰῶνα. Ἡ τέχνη αὐτῶν στηρίζονταν στὸν αὐτοσχεδιασμό. Στὴν ἀγγλικὴ περιγραφὴ οἱ φερωνυμίες εἶναι ἀνάλογες μέ τους: jongleur,troubadour καὶ συνώνυμες ἐν μέρῃ μέ τις: balladsinger, balladeer, bard,minnesinger, troubadour minstrel' καὶ συμπεριλαμβάνονται σὲ αὐτὲς τὶς καταχωρήσεις ὀνομάτων: bard - poet - singer - troubadour 

 Στὴν παροῦσα φάση ἐνδείκνυται νὰ παρατεθεῖ ἡ ἄποψη ποὺ ἀνεγράφεται εἰς τὸ ἀναγνωρισμένο πανεπιστημιακὰ ἀγγλικὸ λεξικὸ τῆς ἑλληνικῆς καὶ Ρωμαϊκῆς βιογραφίας μυθολογικῶν προσώπων μὲ τίτλο: "A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology by William Smith." Στὸ λῆμμα τοῦ ὀνόματος Φήμιος (ἀγγλιστὴ PHE'MIUS) σημειώνονται τὰ ἑξῆς σχόλια: «The famous menestrel, was a son of Terpius, and entertained with his son the suitors in the house of Odysseus in Ithaca (Hom. Od. i. 154, xxii. 330, &c. xvii. 263).» Μετάφραση: [Ὁ Φήμιος, διάσημος μενεστρέλος ποὺ ἦταν γιός του Τερπίου, ὅπου διασκέδαζε μὲ τὸν γιό του τοὺς μνηστῆρες στὸ σπίτι τοῦ Ὀδυσσέα στὴν Ἰθάκη]. 

ΕΙΚΩΝ ΕΚ ΤΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ

Ὡστόσο, ὁ κιθαρωδός - ραψωδὸς Φήμιος δὲν ὑπῆρξε μόνο διασκεδαστὴς ἀλλὰ φύλαξ καὶ παιδαγωγὸς τῆς γυναίκας τοῦ Ὀδυσσέα, Πηνελόπης, μὲ ἐντολὴ τοῦ ἰδίου. 

  Ἄρα, διακρίνουμε ἕνα εὐρύτερο φάσμα τῆς καλλιτεχνικῆς ἰδιότητας τῶν ἀρχαίων ἐπικῶν τραγουδιστῶν - ἐν ἀντιθέσῃ πρὸς τοὺς εὐρωπαίους τοῦ μεσαίωνα καὶ τῆς ἀναγεννήσεως - ποὺ ἔφτανε στὸ ἐπίπεδο τοῦ λειτουργήματος. 

Μιὰ ἀκόμα δυσεύρετη ἱστορικὴ μαρτυρία καταγράφεται στὴν περίπτωση τῆς βασίλισσας τῶν Μυκηνῶν, Κλυταιμνήστρας, ἡ ὁποία διέθετε τὸν προσωπικό της κιθαρωδὸ τὸν ἐπονομαζόμενο Δημόδοκο τῶν Μυκηνῶν.   Ὁ Δημόδοκος οὗτος, ἐξορίστηκε ἀπὸ τὸν Αἴγισθο σ' ἕνα ξερονήσι γιὰ καταφέρει μετὰ νὰ ξελογιάσει ἀνενόχλητος τὴν βασίλισσα - γυναῖκα τοῦ Ἀγαμέμνονος. 

    Οἱ Σέϊπερ(SHAPER) εἶναι οἱ ἀπόγονοι τῶν ὁμηρικῶν ἀοιδῶν τῆς Δανίας καὶ ψάλλουν τὰ ἡρωικὰ κατορθώματα τῶν Βασιλιάδων ἡρώων τους. Πρόκειται γιὰ ἀπόγονους τῆς συντεχνίας τῶν Ἑλλήνων ἐποποιὼν τῆς ἀρχαίας ραψωδικὴς τέχνης ποὺ ἀποίκησαν τὴν Δανία πρὶν ἀπὸ χιλιετηρίδες. 

  Διὰ ταῦτα, καταλήγουμε στὸ ἐρευνητικό μας συμπέρασμα, ὅτι, τὰ καλλιτεχνικὰ ρευμάτα τῶν προϊστορικῶν Ἑλλήνων ποὺ ἄκμασαν πρὶν ἀπὸ χιλιάδες χρόνια κι ἔφεραν στὸ ἀπόγειο τὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό, μεταδόθηκε μὲ τοὺς ἀλλεπάλληλους ἐποικισμοὺς στὴν ἀνατολικὴ καὶ βορειοδυτικὴ Εὐρώπη του σὲ τακτὰ χρονικὰ διαστήματα. Σήμερα γνωρίζουμε πὼς οἱ βαθύτατες ρίζες τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς συντεχνίας τῶν ραψωδῶν, κιθαρωδών, λυρωδὼν ἤτοι καὶ φορμιγγαοιδὼν μετουσιώθηκε ἀπὸ τοὺς δημιουργοὺς τῆς εὐρωπαϊκῆς ἀναγεννήσεως. 

 Γνωστοποιῶντας, λοιπόν, αὐτὴν τὴν ἐν λόγῳ ἐπιβεβαίωση ἀντιλαμβανόμαστε πάντες διατὶ ἡ Εὐρώπη ὀφείλει τὰ πάντα εἰς τὴν εὐεργέτιδα Ἑλλάς! 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

•Νεότερο ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ τοῦ ΗΛΙΟΥ 

•Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology by William Smith, VOL. I, LONDON, 1872 

•Ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ τῆς ΠΡΩΙΑΣ 

•Ὁμήρου Ὀδύσσεια