ЭIЄ

Ο ΑΓΙΟΣ ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ Ή ΑΘΗΝΟΓΕΝΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΤΟΥ 

ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΥ ΥΜΝΟΥ
Έρευνα & συγγραφή Ιωάννης Βαφίνης 

  Εις την ένδοξη πόλη των Αθηνών γεννιέται, κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, μια ιδιαιτέρως λαμπρή προσωπικότητα της χριστιανικής πίστεως. Πρόκειται για τον Αθηναγόρα τον απολογητή, άγνωστον στους πολλούς.

  Ο Αθηναγόρας έζησε στην γενέτειρα του την Αθήνα, στα τέλη του 2ου αιώνα κι υπήρξε σύγχρονος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου. Σπούδασε στα πανδιδακτήρια των Αθηνών και αργότερα έγινε δάσκαλος της φιλοσοφίας. Μυημένος στα βαθιά νοήματα της φιλοσοφίας, θεώρησε εκ πρώτης την χριστιανική πίστη ως αδόκιμον πίστη. 

 Έπειτα από μια υστερόβουλη διάθεση που τον ωθούσε να συγγράψει κάτι απαξιωτικό για τον χριστιανισμό μία δεύτερη σκέψη τον οδήγησε στην επιμελής ανάγνωση των χριστιανικών κειμένων και δη της Αγίας Γραφής με αποτέλεσμα να ανατραπεί άρδην η κακή προαίρεση του για την χριστιανική πίστη.
 Η μεταστροφή του αυτή τον οδήγησε σε μια βαθιά πίστη για τον Ιησού Χριστό. Αφότου, λοιπόν, βαπτίστηκε χριστιανός συνέχισε παραλλήλως να διδάσκει την αθηναϊκή φιλοσοφία σε πόλεις και κωμοπόλεις του ελληνισμού. Ήταν τόσο ευδιάκριτα υψηλή η φιλοσοφική κατάρτιση του Αθηναγόρα, τόσο στην Πλατωνική όσο και Στωική φιλοσοφία, ώστε κατόρθωσε να επηρεάσει όλους τους ομότεχνους φιλοσόφους της εποχής του.
 Ως πρότερος εθνικός, παρότι ήθελε εκ πρώτης να συγγράψει μίδρους εναντίον των χριστιανών, ω του θαύματος, μετατράπηκε στον πιο εγκάρδιο υποστηρικτή της χριστιανικής πίστεως. Μάλιστα, κατά την περίοδο των μεγάλων διωγμών του χριστιανισμού, συνέγραψε μια απολογία υπέρ της χριστιανικής πίστεως την οποίαν απέστειλε στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο.

Ο Άγιος Αθηναγόρας ή Αθηνογένης, ο Αθηναίος, ο απολογητής 

  Ο Αθηναγόρας ήταν πνευματώδης και πολυγραφότατος.  Ως προς τούτο, πρέπει να θεωρηθεί ένας από τους πρώτους πατέρες της εκκλησίας, μετά του Αγίου Ιεροθέου και Διονυσίου, που ανέπτυξε βαθιές θεολογικές θεωρήσεις περί της θεότητος και ενότητος της ουσίας, περί της διαστολής των τριών προσώπων της αγίας Τριάδος, περί της γενέσεως του Λόγου και της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Το βιβλίο του, που εμπεριέχει τις εν λόγω νουθεσίες, έχει τον τίτλο "Περί της Αγίας Τριάδος, και της θεότητος του Ιησού Χριστού".

  Επιπλέον, από τα συμφραζόμενα, μας παρέχετε η χρήσιμος πληροφορία περί της επωνυμίας του συνθέτη της παλαιοτέρας διασωθείσας υμνωδίας του χριστιανικού λειτουργικού μέλους προς την Αγία Τριάδα που φέρει την ονομασία, Φως ιλαρόν ή Επιλύχνιος ύμνος ή Επιλύχνιος Ευχαριστία. Οι διασωθέντες πληροφορίες αναδεικνύουν ως συνθέτη του ύμνου κάποιον οσιομάρτυρα επονόματι Αθηνογένη.
 Η ταυτοποίηση του δημιουργού της υμνωδίας, μάρτυρα Αθηνογένη, με το πρόσωπο του Αγίου Αθηναγόρα, εμπίπτει εκ της πληθώρας συμπερασμάτων του θεολόγου Κωνσταντίνου Κοντογόνου στο βιβλίο του "Φιλολογική και Κριτική ιστορία".
 Ο θεολόγος Κ. Κοντογόνος εκθέτοντας τις μαρτυρίες ξένων κριτικών της θεολογίας, όπως αυτές του Cesare Cardinal Baronius (1538–1607) και του Tillemontis, αφήνει να εννοηθεί η ταυτοποίηση του Αγίου Αθηναγόρα με τον οσιομάρτυρα Αθηνογένη που συνέθεσε τον ύμνο. Λέγεται, μάλιστα, ότι η μελοποίηση του ύμνου συντελέστηκε λίγο πριν τον μαρτυρικό του θάνατο εις το όνομα της Αγίας Τριάδας. Ιδού και τα σχόλια του θεολόγου Κοντογόνη στην κάτωθι φωτογραφία:

   Επειδή, τα μόνα στοιχεία που δίδονται για τον Αθηνογένη προέρχονται από τον Άγιο Βασίλειο Καισαρείας, οι πρώιμοι μελετητές του 19ου αιώνος κατέληξαν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο με παραλλαγή του ονόματος σε Αθηναγόρα του λεγόμενου και φιλοσόφου. Μάλιστα, η ετυμολογία του ονόματος Αθηνογένης είναι συνθέτη και αναφέρεται σε άτομο με προέλευση εκ του Αθηναϊκού γένους, όπως πράγματι ήταν η καταγωγή του Αθηναγόρα.

 Εν ταύτα, οι εξαίσιοι ποιητικοί στίχοι, της πρώιμης χριστιανικής υμνωδίας, εγγεγραμμένοι στην κοινή ελληνική, ήτοι την αττικήν διαλεκτική γλώσσα των Αθηνών της ελληνορωμαϊκής περιόδου, μαρτυρούν κάποιον δημιουργό ποιητή, εξ Αθηνών, με υψηλή μόρφωση και φωτισμένο από την θεία χάρη της Παναγίας Τριάδος. Ιδού, λοιπόν, παραθέτω αυτούσιους του στίχους του πρώτου και αρχαιοτέρου διασωθέντος χριστιανικού ύμνου που χρησιμοποιούν έτι σήμερον στις θείες λειτουργίες του ελληνορθόδοξου τελετουργικού, κυρίως δε στις προηγιασμένες:

ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ ή ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΥΜΝΟΣ

Φῶς ἱλαρὸν ἁγίας δόξης ἀθανάτου Πατρός,

οὐρανίου, ἁγίου, μάκαρος, Ἰησοῦ Χριστέ,

ἐλθόντες ἐπὶ τὴν ἡλίου δύσιν, ἰδόντες φῶς ἑσπερινόν,

ὑμνοῦμεν Πατέρα, Υἱόν, καὶ ἅγιον Πνεῦμα, Θεόν.

Ἄξιόν σε ἐν πᾶσι καιροῖς ὑμνεῖσθαι φωναῖς αἰσίαις,

Υἱὲ Θεοῦ, ζωὴν ὁ διδούς· διὸ ὁ κόσμος σὲ δοξάζει.

    Οφείλω να είπω, εν τάχει, ότι την εποχή που μελοποίησε ο Άγιος Αθηναγόρας τον ύμνο προς την Αγία Τριάδα δεν υπήρχε το βυζαντινό μέλος ήτοι βυζαντινή ωκτάηχος. Οι μελουργίες των πρωτοχριστιανών υμνωδών, βασίζονταν στην θεωρητική και πρακτική επιστήμη της αρχαίας ελληνικής μουσικής. 

 Ο Άγιος Αθηναγόρας πεπαιδευμένος στην πλατωνική σχολή οικειοποιήθηκε τους αρχαίους ελληνικούς αρμονικούς νόμους και ίσως και την αλφαβητική παρασημαντική μουσική γραφή για να συνθέσει την μελωδική γραμμή του ύμνου πάνω σ' ένα ιαμβικό πόδα δεκαπεντασύλλαβου μετρικού συστήματος και έπειτα να την διασώσει.

  Οι μειώσεις και οι προσαυξήσεις, της μετρικής ακολουθίας των στίχων, είναι πασιφανές ότι απομιμούνται τους μετρικούς πόδες της ομηρικής ποίησης. Άλλωστε, οι πρώτοι διασωθέντες θρησκευτικοί ύμνοι, της παγκοσμίου ποιητικής ιστορίας, ανήκουν παραδεδεγμένα στον ραψωδό Όμηρον[1].

  Εν ολίγοις, η παλιά μελωδική κλίμακα του Επιλύχνιου ύμνου βασίζονταν στην διατονικού γένους ιωνική ή ιαστί αρμονία, την κατά άλλους λυδίου τρόπου, που ταυτίζεται σήμερα, στο ευρωπαϊκό μουσικό σύστημα, με την πρότυπο κλίμακα της Ντο μείζων (ματζόρε). Στην σημερινή μορφή της υμνωδίας συνεκτελούνται και ορισμένοι χρωματικοί φθόγγοι προστιθέμενοι κατά την διάρκεια της μεταβυζαντινής περιόδου.

  Ως αναφοράν την ρυθμική αγωγή, σύμφωνα με την μεταγραφή που διεξήχθη στο ευρωπαϊκό πεντάγραμμο, αποδίδεται με τον τετράσημο ρυθμό προεικονίζοντας έτσι την εξελικτική μορφή μιας μεσαιωνικής θρησκευτικής καντάτας. 

Η καταγραφή του Επιλύχνιου ύμνου στο ευρωπαϊκό σύστημα σημειογραφίας δημοσιεύτηκε από τους μουσικολόγους ερευνητές

Α.  Ρεμαντά και Π. Δ.  Ζαχαρία σε μορφή διφωνίας και ρυθμό τετράσημο 

Στο εικονίδιο βλέπουμε μια μεταγραφή, στην Αγγλική,

του Επιλύχνιου ύμνου ή Φως Ιλαρόν μετατρεπόμενο αγγλιστί 

σε Gladsome Light. Ο ρυθμός είναι σε 4/4 και η μελωδία 

παίζετε σε διφωνία. 

  Ειρήσθω εν παρόδω, εφόσον τελικά, ο Αθηναγόρας, σύμφωνα με τους παλαιούς θεολόγους μελετητές, ταυτίζεται με τον Αθηνογένη, τότε, βεβαιούται ότι είναι αυτός που μελοποίησε τον Επιλύχνιο ύμνο ή Φως Ιλαρόν λίγο πριν το μαρτυρικό του θάνατο κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. 

 Έτσι λοιπόν, μαθαίνουμε ότι, η ζωή του Αγίου Αθηναγόρα τελείωσε στην Σεβαστεία της Μ. Ασίας με μαρτυρικό θάνατο, καιόμενος στην πυρά, εις το όνομα του Ιησού Χριστού. Η ελληνορθόδοξη εκκλησία τον ανακήρυξε Άγιο και η μνήμη του τιμάτε στις 24 Ιουλίου.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]. Ο Αθηναγόρας ή Αθηνογένης σπουδάζοντας την πλατωνική φιλοσοφία, διδάχτηκε τον Όμηρον και τους αρμονικούς νόμους της αρχαίας ελληνικής μουσικής θεωρίας. Δεδομένου τούτου θα έπρεπε να γνώριζε την κρούση της αρχαίας λύρας του Απόλλωνος. Πάνω στην αρχαιοελληνική λύρα, όπως μαρτυρά ο Άγιος Βασίλειος, συνέθεταν οι πρώτοι χριστιανοί τους ύμνους τους προς τον Θεόν. Από τα συμφραζόμενα προκύπτει η προσπάθεια του Αγίου Αθηναγόρα, αυτού του άρτιου πρωτοχριστιανού θεολόγου,  να βαδίσει τον δρόμο ενός ελληνοχριστιανικού δόγματος με ορισμούς που να εκπηγάζουν από τους Αθηναίους φιλοσόφους,  τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τους Στωικούς κλπ. Φαίνεται, ωστόσο,  ότι η ανθρωπότης δεν ήταν έτοιμη για ένα τόσο μεγάλο βήμα...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-ΦΙΛΟΛΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Κωνσταντίνου Κοντογόνου, Εν Αθήναις, 1851 τόμος Α'.

-Ορθόδοξος Συναξαριστής, Εν Αθήναις