ЭIЄ

 Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΚΙΘΑΡΩΔΟΣ ΣΤΡΑΤΟΝΙΚΟΣ ΕΦΕΥΡΕΤΗΣ 

 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΠΕΝΤΑΓΡΑΜΜΟΥ

ἔρευνα & συγγραφῇ Ἰωάννης Γ. Βαφίνης 

  Στὴν Ἀθήνα τοῦ 4ου αἰῶνα π.Χ. γεννήθηκε καὶ ἔζησε ἕνας λαμπρὸς λυρικὸς ποιητὴς ὁ ἐπονομαζόμενος κιθαρωδὸς Στρατόνικος. Ἦταν τότε, ὅπου τὴν ἐποχῇ ἐκείνη, οἱ μουσικοὶ ὁδηγοῦνταν στὴν Βόρεια Ἑλλάδα λόγῳ τῆς ξαφνικῆς ἀνόδου τοῦ Μακεδονικοῦ βασιλείου. 

   Ὁ Στρατόνικος, γνωρίζουμε ὅτι, συνυπῆρξε χρονικὰ μὲ τὸν Φίλιππο καὶ τὸν Μ. Ἀλέξανδρο. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς καλλιτεχνικῆς τοῦ ἀκμῆς συνέθεσε ποιήματα κι ἀποφθέγματα. Τὸ σατιρικὸν πνεῦμα ποὺ ἐξασκοῦσε στὴν ποιητική του τέχνη, φαίνεται ὅτι δὲν ἦταν ὠφέλιμος διὰ τὸν περαιτέρω βίο του, ἀφοῦ, τὸν ὁδήγησε σὲ μία παράτυπη θανατικὴ καταδίκη. 

  Ὡστόσο διαμένοντας, ἐπὶ μακρὰν χρονικὴ περίοδο, εἰς τὴν γενέτειρα τοῦ πόλη τῶν Ἀθηνῶν, ἀφοσιώθηκε στὴν παιδαγωγικὴν ἐπιστήμην  ἐξασκῶντας τὴν διδασκαλία τῆς κιθαρωδικῆς καὶ κιθαριστικὴς τέχνης. Ἕνας ἐκ τῶν ὀνομαστῶν μαθητῶν του, στὴν κιθαριστικὴ τέχνη, ὑπῆρξε ὁ Κηφισόδωτος. 

 Ἐπιπλέον, ὁ Στρατόνικος ὑπῆρξε στὴν ἐποχῇ του, ἕνας ὁλοκληρωμένος καὶ καταξιωμένος ἁρμονικός - μουσικός, καθότι, σπουδάσε τὴν ἁρμονία ἤτοι καὶ ἁρμονική, στὰ ἐπιφανέστερα μουσικὰ πανδιδακτήρια τῶν Ἀθηνῶν, ὠσαύτως, σήμερα κατονομάζουμε τὰ ἀνώτερα θεωρητικὰ τῆς μουσικῆς τέχνης. 

   Σύμφωνα μὲ τὶς ἱστορικὲς πηγὲς ὁ Ἀθηναῖος κιθαρωδός - κιθαριστὴς Στρατόνικος, ὅπως ἀποκαλύπτεται ἐκ τῆς ἑλληνικῆς γραμματείας, ὑπῆρξε, πράγματι, ὁ καινοτόμος τῶν θεωρητικῶν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς καθότι, ἐφήρμοσε πρῶτος ἕνα μουσικὸ σύστημα γραφῆς, τὸ ὁποῖον καὶ ὀνομάστηκε "Διάγραμμα". 

  Συμβουλευόμενος τὸν περιπατητικὸ φιλόσοφο Φαινία καταθέτω τὴν ἄποψη τοῦ περὶ τῆς πατρότητας τοῦ μουσικοῦ διαγράμματος ποὺ ἀποδίδεται στὸν ἐφευρέτη Στρατόνικο, ὅπως διασώζει στοὺς Δειπνοσοφιστές του ὁ Ἀθήναιος μὲ τὰ ἑξῆς σχόλια:  «Φαινίας δ᾽ ὁ περιπατητικὸς ἐν δευτέρῳ περὶ ποιητῶν Στρατόνικος, φησίν, ὁ Ἀθηναῖος δοκεῖ τὴν πολυχορδίαν εἰς τὴν [p. 96] ψιλὴν κιθάρισιν πρῶτος εἰσενεγκεῖν καὶ πρῶτος μαθητὰς τῶν ἁρμονικῶν ἔλαβε καὶ διάγραμμα συνεστήσατο.» [Ἀθήναιος Δειπνοσοφισταί Η΄ 352C, 46] μετάφραση:(Ὁ Φαινίας ὁ περιπατητικός [φιλόσοφος], στὸ δεύτερο βιβλίο τοῦ ἔργου του Περὶ Ποιητῶν λέει: φαίνεται πὼς ὁ Στρατόνικος ὁ Ἀθηναῖος ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ εἰσήγαγε τὴν πολυχορδία στὴν ψιλὴ κιθάριση [σόλο κιθάρας] καὶ πρῶτος ἀπὸ τοὺς μαθητεύσας τὴν ἁρμονική [θεωρητικὸς τῆς ἁρμονίας] ποὺ καθιέρωσε τὸ διάγραμμα)]. 

  Ἐπίσης, ἀναφορές, περὶ τῆς χρήσης τοῦ διαγράμματος εἰς τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ κιθαρωδία, κατατίθονται ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς: Βάκχειο (Εἰσ. 62, C.v.J.305, Mb 15) Κλεονείδη (Εἰσ. 14, C.v.J. 207, Mb, 22) καὶ Ἀριστόξενο (Ι,28,1 Mb). 
  Ἐν τέλει, τὸ διάγραμμα, σύμφωνα μὲ τὴν "Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς" τοῦ Σόλωνα Μιχαηλίδη, ἦταν ἕνα σχεδιάγραμμα χρήσιμον διὰ τὴν ἀνάγνωση τῶν μουσικῶν φθόγγων ἀπὸ τοὺς σπουδαστὲς τῆς κιθαρωδικῆς καὶ κιθαριστικὴς τέχνης. 

Δεδομένου δὲ ὅτι, ἡ μορφὴ τοῦ διαγράμματος ἦταν μιὰ πρώιμη συστηματοποιημένη μουσικὴ γραφῇ παρεμφερεῖς τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πενταγράμμου δύναται νὰ θεωρηθεῖ ὡς πρόγονος του. Ἰδοὺ καὶ τοῦ λόγου τὸ ἀληθὲς εἰς τὴν κάτωθι εἰκόνα ἀπὸ τό "ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΜΕΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ" τοῦ Θεμιστοκλέους Πολυκράτη ὅπου λέγει στὸ κάτω μέρος τῆς γραφῆς τὰ ἑξῆς: «Στρατόνικος ὁ Ἀθηναῖος δοκεῖ τὴν πολυχορδίαν εἰς τὴν ψιλὴν κιθάρισην πρῶτος εἰσενεγκεῖν καὶ πρῶτος μαθητὰς τῶν ἁρμονικῶν ἔλαβε καὶ διάγραμμα συνεστήσατο.»

        Εἰκονίδιο μὲ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ "ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΝ ΤΗΣ 

ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΜΕΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ

 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ" τοῦ Θεμιστοκλέους 

Πολυκράτη τὸ 1894 ὅπου, δίδαξε τὴν πρωτοπόρο 

εἰσαγωγὴ τοῦ μουσικοῦ διαγράμματος ἀπὸ τὸν 

ἀρχαῖο Ἀθηναῖο κιθαρωδὸ Στρατόνικο. 

 Παρὰ ταῦτα, ἡ σατιρικὴ προδιάθεση τοῦ Ἀθηναίου κιθαρωδοῦ, μὲ τὸ ἐλεύθερο δημοκρατικὸ πνεῦμα, ἐνοχλοῦσε καὶ ὑποδαύλιζε συχνὰ τὶς διαπροσωπικές του σχέσεις μὲ τοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐξουσίας καὶ ἔτσι ἐν τέλει τὸ ἀντιτυραννικό του πνεῦμα του ἀπέφερε κακὸν τέλος. 

  Ἔτσι κάποια στιγμὴ, ποὺ βρέθηκε περιοδεύντας στὴν αὐλὴ τοῦ τυράννου τῆς Πάφου Νικοκλή, θέλησε νὰ σατιρίσει τὸν φθονερὸ ἐξουσιαστὴ καὶ τότε ἐκεῖνος μὴ σεβόμενος τὴν πνευματώδης καὶ ἐλευθέραν φύση τοῦ φημισμένου ἀθηναίου καλλιτέχνου, τὸν θανάτωσε. 

  Πέραν τούτου ὅμως, ἡ σύγχρονη μελέτη, ἐπιβεβαιώνει διὰ μέσο τῆς μαρτυρίας τοῦ βυζαντινοῦ λόγιου συγγραφέως, Ἰωάννου Τζέτζου, τὴν διαρκεῖς χρήση τοῦ Στρατονίκιου Διαγράμματος, ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες μουσικοὺς εἰς τὴν πορεία τῶν αἰώνων. Μάλιστα, σὲ σχετικὸν τοῦ πόνημα ἀναφέρει περὶ τῆς ἐν χρήσει μουσικῆς σημειογραφίας εἰς τοὺς Ἕλληνες ποὺ ὀνομάζονταν γραμμικὴ παρασημαντική. 

 Ὀπόταν, ἡ γραμμικὴ παρασημαντικὴ ἦταν, καθὼς φαίνεται, μιὰ μεταγενέστερη ὀνομασία τοῦ διαγράμματος. Καθώς, λοιπόν, ὑποστηρίζει, ὁ βυζαντινὸς λόγιος Τζέτζης, τὸ μουσικὸ σύστημα τῆς γραμμικῆς παρασημαντικὴς χρησιμοποιοῦνταν στοὺς πρώιμους χριστιανικοὺς αἰῶνες στὴν Ἀνατολικὴ ἐκκλησία τὴν Ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα καὶ τὴν Μικρὰ Ἀσία, δηλαδή. κατὰ τοὺς τρεῖς μὲ τέσσερις πρώτους αἰῶνες τοῦ Χριστιανισμοῦ. 

Ἔπειτα καιρόν, τὸ ἑλληνικὸ μουσικὸ σύστημα τῆς γραμμικῆς παρασημαντικὴς παρελήφθη ἀπὸ τοὺς δυτικούς, οἱ ὁποῖοι ὑποτίθεται ὅ,τι τὸ ἀναμόρφωσαν, συνάμα μὲ τὴν παρουσίαν τῶν Ἑλλήνων μουσικοδιδασκάλων εἰς στὶς χῶρες τῆς Εὐρώπης ὕστερον τῆς ἁλώσεως τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. 

  Συνελόντι εἰπεῖν, τὸ μουσικὸ θεωρητικὸ σύστημα τοῦ διαγράμματος, ἀπὸ τοῦ Ἀθηναίου κιθαρωδοῦ Στρατόνικου δημιουργηθέντος, μετέβει εἰς σύστημα γραμμικῆς παρασημαντικὴς κατὰ τοὺς πρώτους χριστιανικοὺς αἰῶνες καὶ υἱοθετήθηκε ἀπὸ τῶν Εὐρωπαίων διὰ τὴν χρήση τοῦ εἰς τὸ θεωρητικὸν μουσικὸν σύστημα τοῦ πενταγράμμου. Κλείνοντας, ἰδοὺ καὶ τὰ ἀρχαῖα σχόλια τοῦ φιλόλογου καὶ μουσικοδιδασκάλου Γεωργίου Παχτίκου περὶ τῆς ἀναφορᾶς τοῦ βυζαντινοῦ λόγιου Ἰωάννου Τζέτζου περὶ τῆς ἑλληνικῆς πατρότητος τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πενταγράμμου: «Ἐπίσης ὁ ἀοίδιμος Ἰωάννης Τζέτζης διϊσχυρίζεται, ὅτι καὶ ἡ γραμμικὴ παρασημαντική, ἡ γνωστὴ νῦν παρὰ τοῖς Εὐρωπαίοις, ἦτο ἐν χρήσει ἐν τῇ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ κατὰ τοὺς πρώτους ἴσως τρεῖς ἢ τέσσαρας αἰῶνας. Ὁ ἀοίδιμος μουσικολόγος δημοσιεύει καὶ τρια διαγράμματα γνωσθέντα ὑπὸ τοῦ Γαλιλαίου καὶ Κιρχέρου καὶ ἐκ χειρογράφου τῆς Ἐθνικῆς Ἑλληνικῆς Βιβλιοθήκης. Πλέον δὲ ἢ πιθανὸν φαίνεται, ὅτι οἱ Δυτικοὶ παρέλαβον τὴν γραμμικὴν παρασημαντικὴν ἐκ τῆς Ἀνατολῆς, ἢν καὶ ἐπλούτοσαν κατόπιν ἐπιστημονικῶς. Πλείονα περὶ τούτου ἴδε Ι.Τζέτζη «Ἐπινόησιν τῆς παρασημαντικῆς τῶν κατὰ τὸν μεσαίωνα λειτουργικῶν καὶ ὑμνολογικῶν χειρογράφων» Ἀθήνησι 1886. ».

Τὰ λεγόμενα τοῦ Ἰωάννου Τζέτζου στὶς 

ὑποσημειώσεις τοῦ βιβλίου τοῦ Γεωργίου Παχτίκου, 

μὲ τὴν ἐπωνυμία:"260 δημώδη ἑλληνικὰ ἄσματα:  

ἀπὸ τοῦ στόματος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, Θράκης, 

Μακεδονίας, Ἠπείρου καὶ Ἀλβανίας, Ἑλλάδος, 

Κρήτης, νήσων τοῦ Αἰγαίου, Κύπρου καὶ τῶν παραλίων 

τῆς Προποντίδος / Συλλεγέντα 

καὶ παρασημανθέντα (1888-1904). 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Θεμιστοκλέους Πολυκράτους, "Θεωρητικὸν τῆς νεωτέρας μουσικῆς μετὰ παραρτήματος περὶ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς", ἐκδ. τυπογραφίον Κωνσταντινίδη, 1894 

-Σόλωνα Μιχαηλίδη, "Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς", ἐκδ. Μορφωτικὸ ἵδρυμα ἐθνικῆς τραπέζης, Ἀθήνα 2003 

-260 δημώδη ἑλληνικὰ ἄσματα : ἀπὸ τοῦ στόματος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, Θράκης, Μακεδονίας, Ἠπείρου καὶ Ἀλβανίας, Ἑλλάδος, Κρήτης, νήσων τοῦ Αἰγαίου, Κύπρου καὶ τῶν παραλίων τῆς Προποντίδος / Συλλεγέντα καὶ παρασημανθέντα (1888-1904) ὑπὸ Γεωργίου Δ. Παχτίκου.